MUTILOA BERE MEATZARITZA IRAGANA BERRESKURATZEN
Mutiloako meatze paisaiak eta han diren aztarnak ikergai bilakatu ziren, jada, 90eko hamarkadan. XXI. mendearen hasieran, Mutiloako herriak bere meatze ondarea ezagutarazi eta zabaltzeko lanari ekin zion. Une horretan Ergoena, Peatza eta Gezurmuñoko meatze guneak arreta erakarri zuen berriro. Horrela, 2005ean, eta Ormaiztegirekin batera, Mutiloak bere meatze baliabideak sustatu eta bere lurraldearen zati handi bati balioa ematea erabaki zuen, haren aniztasuna nabarmenduz eta proiektu berriei bidea zabalduz.
Handik berehala, 2007an, Mutiloa-Ormaiztegi antzinako meatze trenbidearen birgaitze lanak amaitu eta ia 5 km-ko luzera duen bide berde bihurtu zen. Gerora, bide berde hori Troi bidearekin lotu da Mutiloan eta Lointzi bidearekin Ormaiztegin; 7 km-ko zirkuitua sortu da horrela, meatze esparruko instalakuntzak bisitatzea ahalbidetzen duena edertasun handiko natur ingurune batean.
Instalakuntza horiek, behin birgaitu ondoren, meatze esparruko paisaia eta meatzaritzari loturiko haren historia ulertzen eta ezagutzen laguntzen dute. Mutiloako meatze esparrua ikusgai dago berriro, oraingo honetan mutiloarrek eta bisitariek goza dezaten.
Antzinarotik datorren meatze jarduera baten aurrean gaudela pentsarazi dute zenbait toponimok: Troya, Romanos, etab. Hala ere, Erdi Arokoak eta Aro Modernokoak dira Mutiloako burdina —Peatza, Ollargain, Gezurmuño edo Aizpuru gisako lekuetatik aterea— aipatzen duten lehen agiriak. Agirion arabera, Mutiloako burdina hori izan zen, nagusiki, Urola eta Oria ibaien arroetako goiko partean kokatuta zeuden burdinolen etengabeko lana elikatu zuena.
Seguran 1335ean eman zen burdinolen foruak garbi dio jada ordurako Mutiloan burdina ateratzen zela. Horren lekuko dira Apaolaza edo Lekanburu inguruetan – mendiko burdinola edo haizeola deritzen lantegiekin lotuta – ikus daitezkeen aspaldiko meatzaritza lanen hondakinak eta zepadi ugariak. Mutiloako eta inguruetako jendea izan zen antzina-antzinatik han lanean jardun zuena, mendiko haizeolak hornitzeko aurrena, eta ur burdinolentzat geroago. Meategiak ustiatzea, baina ez haien jabetza, libre zen gipuzkoar guztientzat. Inguruko burdinolak ustiatzeko mea atera nahi zuenak ez zuen inolako zergarik ordaindu beharrik, ezta inongo baimenik eskatu beharrik ere.
Mutiloako bi meatzarik Martin Agirre Legazpiko olagizonari hitzeman zioten, 1622an, Lekanburuko Maasalden zen aljuba edo galeriatik 112 gurdikada mea eramango zizkiotela. Meatzariek meari buztina kendu eta garbitu egin behar izaten zuten garai haietan, zenbait mende geroago egiten zen bezalaxe. Horretarako, presak eta putzuak eraikitzen zituzten mendien goiko partean, eta irekitzen zirenean urak aldapan behera zekarren indarrak mea garbitu egiten zuen, lurra eta lohia kenduz. Erabilitako ura kutsatuta gelditzen zen eta ibaietara iristen zen, buztinarekin batera. Mutiloako alkateak hainbat meatzari mutiloar eta gabiriar atxilotu zituen 1653an, meategietako presak ireki ondoren Lekanburuko bidean eragin zituzten kalteengatik. XIX. mendean ere, oraindik, istiluak izan ziren Oria ibaiko urak kutsatu zirelako. Irtenbide zaileko arazoa zen, dudarik gabe, Gipuzkoako ekonomiak, oro har, behar-beharrekoa baitzuen burdinolak lanean jardutea eta, beraz, ezinbestekoa zuen mea ateratzen jarraitzea.
Konpainia horrek produkzio sistema berriaren premiak asetzeko beharrezko ziren azpiegiturak altxarazi zituen; horrela eraiki ziren plano inklinatuak, mea ikuztegiak eta dekantazio baltsak… eta horiekin batera eskola, kantinak eta bulegoa. Egitura horiekin guztiekin Ergoena auzoa dagoen mendi magala bete eta inguru hori asko eraldatu zen. Konpainia hori bera izan zen, halaber, Mutiloa-Ormaiztegi meatze trenbidea eraiki eta, horrela, Mutiloako mearen -eta Zeraingo Aizpeako meatze esparruko mearen- garraioari behin betiko irtenbidea aurkitu ziona. Garai hartan, Mutiloako meak Ingalaterra eta Frantziako galdategi handiak hornitzen zituen, adibidez Baionako Bokaleko Les Forges de l’Adour galdategia.